Para comezar, tres pequenas historias.
A primeira vez que fumos a Dingle, unha vila pesqueira do oeste irlandés, foi en auto-stop. Recolléranos no seu coche un turista italiano. Pouco antes de chegar, o conductor freou de súpeto e exclamou algo ao estilo de «¡Porca miseria!». O home non daba creto. O asfalto estaba cortado uns metros para que atravesara a estrada un pequeno regato de auga, que logo caía en cativa fervenza cara o mar. Todos coincidimos: «¡Que desidia, que abandono!». O coche puido pasar tranquilamente sobre o fondo de seixos. A nosa visión negativa cambiou axiña, nada máis chegar a Dingle. Aquel regato aparecía nas postais turísticas. O asfalto rendíase ante o pequeno regato de Dingle, convertido nun símbolo de amor á paisaxe. O que semellaba un sinal de atraso agora rexurdía como unha victoria da sensibilidade. ¡Sería tan sinxelo entubalo, facelo desaparecer para sempre! Pero en Dingle dixeron que non. Que preferían que se mollaran as rodas e que sobrevivira o fermoso regato. E agora a xente parábase para facerlle fotos.
Aflorou na memoria o marabilloso poema que dedicou Manuel María ao regato do Cepelo. ¿Imaxinan como se solucionaría o asunto de Dingle en Galicia? ¡Xa estou a ver a Acoirazada División do Chapapote avanzar implacable cara o pequeno regato! A tremenda competencia entre concello, deputación e a Catacop, Catacop -digo cotop- da Xunta para borrar canto antes da face da terra semellante inxerencia da natureza. ¡Todos a unha a polo maldito regato! ¡Viva o Chapapote! Velaí o fatídico destino dos fondos europeos. Nabokov, no seu extraordinario relato Destruid al tirano, fala dun lugar dominado polo eslogan: «Medio país debe ser cultivado, o outro medio asfaltado». Non sexan mal pensados. Non ten que ver co caso de Galicia. Aquí, medio país está asfaltado, pero imos camiño de que o outro medio deixe de estar cultivado.
En Irlanda, por suposto, hai o asfalto necesario. Pero, por sorte para eles, non son os metros cadrados de chapapote por habitante a medida que determina o progreso. Son os metros cadrados de superficie escolar. Os metros cadrados de bibliotecas. Os metros cadrados de centros de investigación. Os metros cadrados de lecer e cultura. Os metros cadrados dedicados ao coidado da infancia. Os metros cadrados de formación profesional para a mocidade. Os metros cadrados dedicados á creación musical, literaria e cinematográfica, iso que é tamén economía. Despois de toda a propaganda sobre o Cibercamiño de Santiago, grande parte do territorio de Galicia, o chamado mundo rural, está imposibilitado de comunicarse (informarse, formarse e establecer relacións económicas) por Internet.
Algún día, cando se aterre da retórica á realidade, alguén tería que explicar qué se fixo neste país cos fondos de compensación europeos e qué portas de futuro se lle abriron á nosa mocidade, á marxe de pasar polo aro do poder para colocarse ou procurar fóra outro horizonte. ¡Temos moito chapapote pero non temos esperanza!
Outra pequena historia
Cando visitamos Powerscourt, un fermosísimo pazo restaurado, con finca e xardíns abertos ao público, unha das cousas que máis nos chamou a atención foi un lindo e apañado cemiterio de animais da casa. Alí estaba, con lousas e epitafios, a homenaxe aos outros seres que deron fartura e felicidade aos humanos. As vacas co seu nome e os galóns de leite que produciron. Os cabalos. Os cans. Aquel agradecemento póstumo resultounos conmovedor. Pero era un reflexo tamén de moitas outras cousas que teñen que ver coa honra dun pobo que non renega da tradición campesiña e gandeira. Así, no magnífico xornal Irish Times, liberal e urbano, non é estraño ver en primeira páxina imaxes positivas do medio rural -dende un campionato de arado ata unha feira de gando- que aquí producirían o anoxo do que poderiamos chamar cosmopailanismo, eses que sempre falan de superar a Galicia «da vaca e da gaita», como se a vaca e a gaita tiveran culpa do atraso. A min gustariame que os gaiteiros lle tocaran a Fraga A Marsellesa no Obradoiro, pero iso non é culpa do instrumento senón dos que dirixen a banda.
Terceira historia
Cando viviamos nun barrio de Dublín, coincidiu cunha campaña electoral. Non había moita cartelería nin estrondo de coches de megafonía. Pero, para a nosa sorpresa, os candidatos en persoa ían chamando ás portas e entregaban a información do seu programa. Por correo, chegaron folletos da Administración explicando en que se gastaran e investiran os impostos. A listas son abertas e iso permitía que políticos moi progresistas, como Mary Robinson, chegaran á presidencia da república irlandesa sendo a maioría da poboación, con moitos matices, de tendencia conservadora.
Aos irlandeses non lle gustan os ascensores. O edificio máis alto de Dublín debe ter once ou doce pisos. Contáronme que ninguén quixo ocupalo e cedéronllo aos sindicatos. Os sindicatos non son ninguneados. A relación entre sindicatos, empresarios e goberno funciona cunha especie de «contrato social», a renovar cada certo tempo, en certa semellanza co que ocorre nos países nórdicos, hoxe modelo de benestar, pero que, non o esquezamos, foron noutro tempo países pobres e emigrantes.
En Dublín, nas mañás de domingo, escoitanse as campás das igrexas. Irlanda, xa se sabe, é un país moi católico. A presencia da Igrexa segue a ser moi grande, mesmo en escolas públicas e hospitais. A liberación da tutela eclesiástica en asuntos como os que atinxen á vida en parella e ás relacións sexuais é ben recente. Pero tamén é certo que grande parte do catolicismo irlandés ten hoxe unha fonda dimensión de entrega social e solidaria, tamén no ámbito internacional. Non sei se poderemos dicir o mesmo da Igrexa como institución en Galicia e España. Dame a impresión que estamos a vivir unha nova contrarreforma, ao abeiro da dereita política. E fago este comentario dende o maior respecto aos crentes.
O dominio do idioma inglés, que vai camiño de ser unha especie de esperanto, dende logo que favorece o chamado milagre irlandés. Pero é un pobre argumento aducir que ese é principal factor que explicaría a desmesurada distancia no progreso irlandés en comparación con Galicia, partindo como se partía dunha situación parecida. Na época do paternalismo conservador de De Valera, que durou practicamente corenta anos, os irlandeses dominaban igualmente o inglés -e os seus escritores escribiano tan ben ou mellor que os ingleses-, pero o país estaba atorado e cativo. Ensimesmado. Con moita emigración e grandes bolsas de pobreza.
Outro factor que se utiliza para distinguir os casos galego e irlandés é o da soberanía. A República de Irlanda é un país independente e pode tomar decisións propias, en materia fiscal, por exemplo, que non están da man dun goberno autonómico como o galego. Aínda que non é banal, non comparto ese argumento. Na centralizada república francesa -por moitas razóns, admirable- o país bretón, que partía dunha situación algo semellante a Galicia, está moito máis desenvolvida e sen os estragos na paisaxe e no urbanismo que hoxe afean a nosa terra dun xeito tan grave e dificilmente reversible. Cómpre lembrar que Galicia ten competencias plenas en medio ambiente, ordenación do territorio e educación, o que fai inexplicable a situación actual, de non ser pola incompetencia ou a falta de ambición a longo prazo en xestionar eses eidos. ¿Por que, por exemplo, o goberno galego asentiu coa LOU, recoñecendo que é unha lei que nos prexudica como país?
Fronte ao tópico, as comparacións non son odiosas. Non o son cando nos serven para sacudir a preguiza do pensamento e poñer ao clareo a realidade. Un irlandés seguramente aportaría aspectos críticos que matizarían a visión un pouco ideal que podan transmitir estas notas apresuradas. Pero a receita de Baroja verbo do nacionalismo non é só recomendable para os nacionalistas. Tamén lle prestaría aos que non o son: Ler e viaxar máis. Seguramente chegariamos así todos a un consenso básico: máis educación, máis ecoloxía e máis democracia.